Sector|View in English

Pakihi Māori

Te Waka Ture: He moana pukepuke ka ekengia

He aha te hau e wawara, e wawara

He tiu, he raki,

Nāna i āmai te pūpūtarakihi ki uta, ki uta

E tīkina (atu) e au te kōtiu

(Kukume mai ai).

Koia te pou whakairo ka tū ki te Waitematā

Ka tu ki te Waitemata

I oku wairangi e.1

Tihei mauri ora!

He hōnore nui ki tō mātou tira ture Māori, ki Te Waka Ture, te whai wāhi ki te tautoko i ngā iwi me ngā hinonga Māori, kia tutuki ai ō rātou whāinga ā-ōhanga, ā-pāpori, ā-ahurea anō hoki.

E whai ana mātou kia pakari ai ngā hononga, kia matomato hoki te tupu o ngā hua o ngā rawa arumoni a te kiritaki, ka para ana i ngā huarahi toitū, e whakaute tonu ai ko inamata, e aronuitia ai hoki ko ngā reanga o nāianei, o anamata anō hoki.

Ko te kawenga nui o Te Waka Ture, ko ngā take ture Māori. E whakarato ana mātou i ngā iwi, i ngā hapū, i ngā kaipupuri whenua Māori, i ngā pakihi Māori, me te hunga e whai ana kia mahi tahi atu ki a rātou ki ngā tūtohunga ture arumoni, ki te mana whakahaere anō hoki. E mārama ana ki a mātou ngā hua me te hiranga o te mahi tahi a ngā iwi, e takapapa ai ngā tairo mā roto tonu i tētahi anga tikanga Māori. Nō reira, ka āta ākina tēnei tūāhuatanga ka āhei ana, ā, ina hiahiatia, ka taea hoki te tautoko i ngā mahi takawaenga i waenganui i ngā iwi.

He pīngore ngā pūkenga o Te Waka Ture, ko ana kaimahi e whakaritea ana hei rōpū āheinga rau, kia wawe ai te whakatutuki i ō te kiritaki whāinga.

E whakapono ana mātou, ko te reo Māori kei te ia tonu o te tūāpapa o te motu. Kua āta whakaūngia e mātou tētahi kaupapa here mō te reo Māori, ā, ka ākina, ka tautokohia hoki ō mātou tāngata kia whakamahia te reo Māori ka taea ana, kia whai ārahitanga hoki mō te reo me te tikanga Māori.

E whakaako ana mātou mō te Mana Whakahaere Rangatōpū ā-Iwi ki Te Whare Wānanga o Tāmaki Makaurau, ko te whare wānanga whakarae o Aotearoa, i ngā taumata tohu paetahi, paerua hoki. I runga tonu i ēnei wheako, e matatau ana mātou ki ngā take o mua, o mohoa hoki, e hāngai ana ki ngā hanganga me te mana whakahaere, otirā, ki ngā ara e hāngai pū ana ki te kiritaki, e taea ai ēnei te whakatau.

He mea nui ki a tātou katoa ngā tikanga Māori, pērā i te kaitiakitanga, i te whanaungatanga, i te manaakitanga, me te tino rangatiratanga, mā reira e mārama ake ai te ara ka takahia e tātou.

He puna tūtohunga mātou mō ngā pakihi Māori, e pā ana ki:

  • ngā hanganga mō ngā whakataunga tiriti, tae ana ki ngā ture tiakitanga, ki ngā ture rangatōpū, me ngā ture kaupapa atawhai
  • ngā whakawhitinga mō muri i te whakataunga Tiriti
  • ngā ture tūwāhi
  • ngā ture taimahi
  • te waihanga i ngā hinonga tukutahi me ngā tōpūtanga
  • te ture whenua Māori / Te Ture Whenua Māori Act 1993
  • te whakamārama me te whakamahi i te Māori Fisheries Act 2004
  • ngā whakahaerenga a Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi
  • ngā tautohe pīroiroi, tae ana ki ngā kawenga ki te kōti mō ngā arotakenga ā-kaiwhakawā, mō ngā whakatauanga nonoi hoki.

He aha ā mātou kiritaki i kōwhiri mai ai

E ngākaunui ana ā mātou kiritaki ki te mahi tahi ki a mātou, he kaha nō tā mātou whakaute, mārama hoki ki te tikanga, me tō mātou matatau ki ngā take nui. Ko te hua tēnei o ō mātou wheako nui e mahi tahi ana ki ngā iwi, ā, koia e āhei ana tā mātou whakaaro nui ki ngā whakataunga hei painga mō ā mātou kiritaki.

E mōhiotia ana mātou i runga i ō mātou wheako ki te whakaahu i ngā hanganga mō muri i te whakataunga Tiriti. Koinei e āhei ana tā mātou hāngai ki te painga o ngā tukanga hoahoa, tūtohu hoki i ngā hanganga ā-iwi, ā-hapū hoki, ahakoa te momo pakihi, whakawhitinga rānei. He mea hoahoa ā mātou hanganga kia hāpai tika ai i te whanaketanga o te iwi, kia māmā rā hoki mā te mana whakahaere me ngā kaiwhakahaere hei kawe.

Te whakaahu i ngā hanganga mō muri mai i te whakataunga Tiriti

Te tūtohu i a Ngāti Whātua Ōrākei, me Tātau Tātau o Te Wairoa Trust e pā ana ki te whakaahu, ki te whakapūmau, ki te whakatīnana hoki i ā rātou hanganga mō ngā whakataunga Tiriti. I whai wāhi atu ki te kaupapa nei ko ētahi momo tarati ohaoha, me ētahi tarati kāore ana herenga ohaoha, tae atu hoki ki ētahi hinonga.  

Te toha i ngā painga ki ngā whānau

Te mahi tahi ki a Ngāti Whātua Ōrākei ki ngā momo take huhua, tae ana ki te whakatutukitanga o ngā whāinga ā-pāpori, ā-ahurea hoki, pērā i te Toi Tupu (he kaupapa pena pūtea), i te Toi Ora (he kaupapa inehua hauora), me ngā whare Kāinga (e whai whare ai ngā uri o ngā hapū).

Te rāngai ngāherehere, te hinonga tukutahi, me te tūwāhi arumoni

Te tūtohu i a Ngāti Whātua o Kaipara e pā ana ki ōna mōtika hei kaipupuri whenua i raro i te raihana ngāherehere a te Karauna, ki tana hinonga ngāherehere tukutahi ki a Matariki Forests, ki te Whanaketanga i Onekiritea, me te whakahōu i te takoto o ana rawa arumoni.

Te mana whakahaere, me Hohou Te Rongo

Te tūtohu i Te Whakakitenga o Waikato me Te Aratura e pā ana ki ētahi momo take mō ngā ture hinonga ohaoha, i ētahi take mana whakahaere hoki. E kapi ana i tēnei ko tētahi arotakenga o te mana whakahaere, me ngā whakahōutanga o ngā Ture o te Rōpū Kaporeihana, e whai wāhi nei tētahi tukanga Hohou Te Rongo hei whakatau take mā roto i te tikanga Māori.

Te whakaahutanga o tētahi tōpūtanga e taparere ai te kawenga o te rangapū

Te āwhina i te Iwi Collective Partnership, he tōpūtanga o ngā iwi 15, ki te whakatū hinonga tukutahi e taparere ai te kawenga o te rangapū hei whakahiato i ngā Āheinga Haotanga ā-Tau (mōtika hī ika) nō ngā whakataunga kerēme, nō āheinga kē atu hoki.

Te rāngai ngāherehere, Te Ture Whenua, me te rīhi waro

Hei pou whirinaki ā-ture e kōkiri ana i tā Ngāti Porou Whānui Forests whai wāhi atu ki tētahi whakawhitinga rīhi waro i whai pānga ki ngā poraka whenua 34. Ko te nuinga o aua poraka rā, he whenua Māori herenga kore, nā reira e noho ana i raro i Te Ture Whenua Māori Act 1993, i mate ai te tae ā-tinana atu ki te Kōti Whenua Māori.

Te Mana whenua me te tikanga i roto i te ture

Hei pou whirinaki ā-ture e kōkiri ana i ngā tohe a Ngāti Whātua Ōrākei ki te Kōti Mana Nui, me Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, tae ana ki ngā tūtohu rautaki, tōrangapū anō hoki e pā ana ki te whakamarutanga o tōna mana whenua. 

Te wai

Te tūtohu i ngā kaiwhiriwhiri take Tiriti ki ngā whakaritenga mō muri i te whakataunga kerēme e pā ana ki ngā kōpunitanga wai māori, waitai hoki, tae atu ki te whakatangatatia ā-ture.

1 These words were prophesised by the seer Titai telling of the coming of Pākeha to Tāmaki Makaurau around the time of the signing of the Treaty of Waitangi.